Miljenko Stančić

»MILJENKO STANČIĆ«, esej prvi put objavljen pod naslovom Strah od smrti u NIN-u, 8. III. 1964, a potom kao Predgovor u Mapi reprodukcija M. Stančića (Zagreb 1964); pod naslovom Miljenko Stančić uvršten je u knjigu Likovne studije (Sarajevo 1985). Krleža polemički analizira Stančićevo slikarstvo, kao svjesnu ili nesvjesnu opoziciju »spram svih suvremenih apstraktnih principa«, suprotstavljajući ga novom estetskom dogmatizmu koji je iz likovnog stvaralaštva uklonio sve ljudske elemente, pretvarajući slikarsku problematiku u dekorativnu igru boja, a muzičku instrumentaciju obojenih ploha u jedino avangardno mjerilo. Ističe da se Stančić nije poveo za programom »mondrijanske ekvivalencije univerzalno oslobođenog ritma« ili »apstraktne muzikalnosti Kandinskoga«, kao ni za Malevičevim mišljenjem kako su klasične likovne vrijednosti postale muzealnim jarmom, te da je svaka apstraktno obojena ploha življa od bilo kakvog realističkog portreta, pa zaključuje: »Ako se Malevičevo geslo pretvorilo u proročanstvo za čitav kasniji period evropskog slikarstva (1907-64), onda se sordinantno muziciranje Stančićevo na bogatoj skali između Chardina i Dalija javlja kao stopostotna negacija bilo kakve nefigurativne norme«. Stančić je slikar Varaždina, Krleži bliskoga grada. Slikar varaždinskih ulica, trgova, crkvenih tornjeva, njegovih starinskih strmih krovova i bedema. Bliska mu je i Stančićeva paleta kojom izražava »fosfornožućkastu jalovu čamotinju jedne historijske tvrđave, čija topovska ždrijela, očekujući ratove kroz vjekove, jalovo i lijeno zure preko Drave u plavu daljinu, gdje su prolazniku i danas još jedini putokaz osamljeni kameni sveci«. Stančićevo slikarstvo, u kojem zapaža »marcipansku ljepotu dječjih ruku koje miluju mlade savitljive pse ili dodiruju mrtve ptice«, suprotnost je svim dehumaniziranim koncepcijama u koje uvrštava i Apollinaireovo »raščovječenje likovnih vještina«. Smiono je po dubokom poniranju u tajne ljudskih osjeta. Takva je i slika varaždinske mrtvačnice s dječjim truplom njegova brata, koju K. doživljava kao »inkarnaciju svega što je o djetinjstvu intonirao Rainer Maria Rilke«. Drži da je Stančić dao »najsretnija ostvarenja našeg likovnog simbolizma, po svojoj fakturi zapadnoevropskog, a po svom unutrašnjem specifičnom tonu ipak tipično i samo lokalno varaždinskog«. Zapaža njegovo opsesivno slikanje malih provincijskih zakutaka u kojima vlada dosada i besmisao pasivnog i jalovog života, opasno čulnog, a često i smiješno strastvenog. Analizira paletu i pjesničku ljepotu Stančićevih nagih likova, ali i njegovu erotiku, za koju kaže da je teška kao zemlja i duboko pritajena. Opisuje rasvjete ružičastonarančaste i limunske boje, njegove interijere u »katranskom sumraku prvoga plana« i slike ljubavnih parova za dosadnih poslijepodneva »kada se ljubavnici pretvaraju u fantastičnu šekspirsku magarad«. Njegovo slikarstvo, blisko magičnom nadrealizmu, sublimacija je životne tragičnosti i straha pred smrću, a Stančić lirski sanjar »koji nije iznevjerio svoje sredine, koji nije prebjegao u strane teoreme, nego obratno, on je slikar preko glave zaronjen u elemente uvijek jednog te istog, svog, ličnoodređenog varaždinskog milieua, prevladavajući ga snagom vlastite fantazije«.