O našem dramskom repertoaru. Povodom 400. godišnjice Držićeve 'Tirene'

»O NAŠEM DRAMSKOM REPERTOARU. Povodom 400. godišnjice Držićeve 'Tirene'«, esej prvi put tiskan u Djelu, Zagreb 1948,1. Pretiskan je u nekoliko časopisa i zbornika te uvršten u knjigu Eseji III (Zagreb 1963). U bilješci Krleža pojašnjuje da pod »našim dramskim repertoarom« misli »južnoslovjenski repertoar, koji treba da panoramski obuhvati čitavu našu scensku produkciju kroz vjekove«.

Odbacivši u prvom odjeljku eseja pretežit dio naše starije književnosti zbog toga što se stavila »pod okrilje Inkvizicije i pod pokroviteljstvo Družbe Isusove«, ocjenjuje da se književno djelo komediografa i pučanina M. Držića idejno, tematski, generički i stilski jasno odvaja »od tmastog savonarolskog, akvinskog, protuhelenskog, skolastičkog neba naše književne panorame šesnaestog stoljeća«. Držićev »slavenski, upravo poganski pastorale nad odrom Marulićevih rimovanih sentenaca« prema Krležinu sudu izniman je ne samo po tome što se u njemu književnost odvaja od crkve i što iz njega »progovara glas pučanina, koji se pobunio protiv vlastele u ime plebejskih demokratskih principa« nego i po tome što je »njegov plautovski ansambl« tipiziranih likova, »snagom nadarenog, nepatvorenog, živog scenskog govora« nadživio svoje vrijeme.

Uspoređujući Držićev teatar s »aristokretenskom literaturom« I. Vojnovića, o kojemu u ovom eseju piše najoštrije rečenice, i »našom konzervativnom, rojalističkom aristokratskom dramatikom«, koje je »bakljonoša« I. Gundulić, K. slabostima njihovih tekstova posvećuje mnogo više prostora negoli vrijednostima Držićevih. Na kraju prvog odjeljka zaključuje da se scenski živ »repertoar našeg prvog, renesansnog perioda« (zapravo triju stoljeća, od XVI. do XVIII), može sastaviti od »dvadeset do trideset stvari«.

U drugom odjeljku eseja piše o »romantičnoj drami«. Proglasivši svekoliku hrvatsku i srpsku povijesnu dramatiku scenski mrtvom, a ideološki i politički nadasve konzervativnom imitacijom njemačkog romantizma, što se poziva na slavenstvo, a propagira »ideje latinske i grčke autokracije, ideje cezaropapističke (latinske) i ekumenske (grčke) megalomanije«, ustvrđuje kako je »od plejade naših romantičnih dramatičara (...) jedini Sterija« scenski živ.

U posljednjem, najkraćem odjeljku, daje letimičan pregled realizma i modernizma, te nad sve dramatičare tih razdoblja ponovno postavlja jednog komediografa, B. Nušića, koji je »autor južnoslovjenski u najširem smislu, gledan u Zagrebu i Beogradu s podjednakom simpatijom«. Na kraju procjenjuje da reprezentativan »južnoslovjenski repertoar« tvori »ukupno trideset i pet do četrdeset drama« i ustvrđuje kako to »nije mnogo«, ali »mnogo više nemaju ni drugi«.

Dramsku tradiciju K. ne analizira kao povjesničar okrenut prošlosti, nego kao dramatičar i kritičar zaokupljen kazališnom sadašnjošću i, još više, budućnošću. U eseju se bavi ne toliko sklapanjem »našega dramskog repertoara« koliko sastavljanjem svojevrsne antologije uzora u duhu kojih valja pisati dramske tekstove, a tu mu se »pučki« mentalitet velikih komediografa Držića, Sterije i Nušića čini mnogo poticajnijim od Gundulićeva i Vojnovićeva »aristokratizma« ili »medijevalnog kraljevskog samodržavlja« niza hrvatskih i srpskih romantičara.