Uvod prije čitanja drame ’U agoniji’ u Osijeku 12. 4. 1928

»UVOD PRIJE ČITANJA DRAME ’U AGONIJI’ U OSIJEKU 12. 4. 1928«, tekst koji se ponekad naziva i »Osječkim predavanjem«, prvi put tiskan u knjizi Moj obračun s njima (Zagreb 1932), a redovito pretiskivan i u sklopu knjiga drama iz glembajevskog ciklusa.

Krleža je 12. IV. 1928. u Osijeku javno čitao dramu U agoniji, a prije čitanja se, prema vlastitom svjedočenju, okupljenoj publici obratio uvodom u kojemu je rekao »nekoliko riječi o sebi« i o tome kako gleda »na sebe u našim književnim prilikama«.

Polazeći od pretpostavke, pretjerano skromne, da je slušateljima u Osijeku njegov »dramski rad u glavnom nepoznat«, K. u prvom dijelu Uvoda veoma duhovito, s profinjenom autoironijom govori o tome kako su mu sve drame što ih je napisao do Agonije »propale, jer se ni jedna nije održala na kazališnim repertoarima dulje od jedne sezone« te kako je i on »propadao« s njima. Slabiji uspjeh u prvom i drugom razredu gimnazije te negativne ocjene iz latinskoga i grčkog jezika u četvrtom razredu ovdje povezuje s dječačkim pisanjem drama »o svećenicima, o grbavcima, o zrakoplovcima«, koje je, međutim, sve »uvijek iznova palio kao makulaturu«. Govori zatim o prvim tiskanim tekstovima (Legenda i Maskerata), Bachovu odbijanju šest njegovih drama (»dvije simboličnobiblijske, a četiri simboličnosocijalne«), zabrani Galicije (30. XII. 1920) te neuspjehu, kod publike, Gavellinih uprizorenja Golgote (1922), Vučjaka (1923), Michelangela Buonarrotija i Adama i Eve (1925) u HNK u Zagrebu. Ne spominje, međutim, tri Demetrove nagrade što su ih osvojile te drame i pretežito pohvalne kritike u novinama i časopisima.

Nakon izrazito negativna suda o mogućim uzorima među hrvatskim dramatičarima (D. Demeter, A. Šenoa, M. Bogović, F. Marković, A. Tresić, E. Kumičić, M. Dežman Ivanov, S. Miletić), od kojih »ne može nitko naučiti ništa«, osim »nešto retorike kod Vojnovića i nešto simbolizma kod Kosora«, i obrazloženja svojega »prirodnog« zanimanja za »Švede, dekadente, Strindberga i Wedekinda«, a ne za domaću dramsku tradiciju, prvih deset godina svojega dramskog rada, od Salome, Legende i Sodome do Galicije, Golgote i Adama i Eve (Vučjak je, čini se, namjerno izostavljen s popisa negativnih primjera), ocjenjuje kao »konfuziju« što je bila posljedica »traženja takozvane dramske radnje u sasvim krivom smjeru: u kvantitativnom« te ovako određuje nove estetičke i dramaturške temelje drama iz glembajevskog ciklusa: »Dramska radnja na sceni nije kvantitativna. Napetost pojedine scene ne zavisi od izvanjske dinamike događaja, nego obratno: snaga dramske radnje je ibsenski konkretna, kvalitativna, a sastoji se od psihološke objektivacije pojedinih subjekata koji na sceni doživljavaju sebe i svoju sudbinu.« Spoznavši tu istinu o drami i dramatičnosti, zaključuje na kraju Uvoda, krajem 20-ih godina posvetio se, istina »sa četrdeseto-pedesetogodišnjim zakašnjenjem spram sličnih zapadnjačkih eksperimenata«, pisanju »psiholoških dijaloga švedske škole« što se temelje na »unutarnjem psihološkom volumenu« dramskih likova i »dobrom glumcu« kao njihovu tumaču, u težnji da svoje drame »što više primakne odrazu naše stvarnosti« i »u borbi s [...] žalosnim otporom našeg književnog miljea« svakom književnom i društvenom napretku.

Premda prigodan i sročen prije svega radi uspostavljanja što prisnijega kontakta s publikom, napose »gospodom gimnazijalcima«, Uvod se u literaturi o Krleži tumači kao važan manifest »kvalitativne dramaturgije«, odn. treće »faze« njegova dramskog rada, pri čemu se nerijetko previše naglašava (zacijelo ne posve ozbiljno mišljena) ocjena svekolike »kvantitativne dramaturgije« kao umjetničke zablude. Uz nekoliko neprovjerenih tvrdnji - primjerice o naslovu i godini nastanka prve mladenačke drame (Krvava noć na Grebengradu, 1904) ili o tome da je »jedan beogradski list« dan nakon zabrane Galicije donio »iz Zagreba depešu pod naslovom ’Neuspjeh Krležine drame’« - i pogrešaka, koje su u posljednjim izdanjima ispravljene - da Isus u Legendi ljubi plavu kosu Marije Magdalene - taj tekst sadrži i niz veoma važnih podataka o Krležinu dramskom radu, kao i o njegovu odnosu spram kazališta te hrvatske i europske dramske književnosti, a otkriva ga i kao duhovita kozera.